Hoe van een traumatische beleving een afgevlakte herinnering te maken

De laatste Zomergasten van dit jaar - én van presentator Janine Abbring die er na zes seizoenen mee gaat stoppen - was hard werken. Traumadeskundige Bessel van der Kolk (79) was soms moeilijk te volgen. Deels omdat zijn uitspraak van het Nederland er niet op vooruit is gegaan, na een carrière van ruim vijftig jaar in de VS. Ook was het lastig inhoudelijk alle puntjes op de i te krijgen, omdat de wederom extreem goed voorbereide presentator op menig moment al de diepte in wilde waar de reguliere kijker nog nauwelijks wist waar het over ging. Bijvoorbeeld rond een fragment over de niet goed uitgelegde EMDR-therapie. En dan verscheen er vlak voor de uitzending ook nog een onrustig stemmend opiniestuk in de Volkskrant, dat het interview met Van der Kolk 'desastreuze gevolgen' zou kunnen hebben voor patiënten en hun families.

Reden: Van der Kolk is ervan overtuigd dat we misbruikherinneringen kunnen laten verdwijnen in ons hoofd. Zoals het geval was bij schrijfster Griet Op de Beeck, die er door therapie van overtuigd is geraakt dat ze in haar jeugd is misbruikt, zonder daaraan concrete herinneringen te hebben.

De schrijvers van het opiniestuk - drie Nederlandse rechtspsychologen - vinden de theorie van de verdrongen herinnering onwetenschappelijk en vreesden ervoor dat de NPO via deze Zomergasten-aflevering zelfs een verspreider van desinformatie à la Ongehoord Nederland kon worden. Ze hoopten dat Van der Kolk kritisch aan de tand zou worden gevoeld over het 'flinterdunne idee' achter zijn bestseller Traumasporen. "Anders bestaat het risico dat Van der Kolks interview eraan zal bijdragen dat trauma's worden aangepraat in de behandelkamer."

Abbring deed haar best die kritische rol te spelen, maar kon hierover onmogelijk een echt inhoudelijke discussie voeren met Van der Kolk. Hij heeft zijn hele leven lang getraumatiseerde mensen bestudeerd en straalde uit dat er niemand is die beter dan hij weet hoe mensen met trauma's omgaan. Ter verdediging van 'de verdrongen herinnering' voerde hij aan dat van de duizenden geïnterviewde Holocaust-overlevenden in het Yale video-archief een kwart zich niets herinnert van de concentratiekampen. Zijn criticasters neemt hij niet serieus. "De critici komen nooit met mij praten, ze willen nooit weten wat we echt weten. Waarom dat fanatisme? Wie zijn de mensen die zo bang zijn voor deze werkelijkheid? Wie zijn de mensen die niet durven zien hoeveel kinderen worden mishandeld?"

Bitter stelde hij vast dat de katholieke kerk veel geld heeft gestoken in het betalen van deskundigen om de waarde van de getormenteerde herinnering onderuit te halen.

Een optimistische conclusie na deze Zomergast is dat er gelukkig vele manieren zijn om trauma's te verwerken. Al dan niet wetenschappelijk onderbouwd. Zo is volgens Van der Kolk yoga een wetenschappelijk bewezen effectieve methode, maar kan hij minder stellig zijn over het nut van psychodrama (denk aan sessies als familieopstellingen) en psychedelica zoals MDMA. Dit is de werkzame stof in XTC die hij zelf ook heeft geprobeerd en waarvan hij zich met enige humor afvroeg hoe het een partydrug kan heten: bij hem bracht de MDMA allerlei patiënten terug in zijn herinnering, wat bepaald geen feest was.

Hoogtepunt qua beeldfragmenten was het weerzien van bisschop Desmond Tutu, door Van der Kolk betiteld als de beste traumatherapeut ooit. We zagen Tutu aan het werk voor de Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie: op verzoek van Nelson Mandela luisterde Tutu van 1996 tot 1998 naar honderden getuigenverslagen van martelingen, geweld en moord tijdens de Apartheid. Zodat de getraumatiseerden een plek konden krijgen in de officiële geschiedschrijving van het land, en wraakacties overbodig werden.

Als de gruwelijke verhalen Tutu soms te veel werden, werd troost gezocht en gevonden door samen te dansen en te zingen. Wat een fantastische beelden. Van der Kolk constateerde dat we in Noord-Europa eerder naar de alcohol of de medicijnkast gaan. Misschien moeten we dat bewegen ook eens een kans geven, gaan klompendansen met de boeren?

Maar veel ruimte voor maatschappelijke reflectie was er niet: ondanks de drie uur dat het gesprek duurde, voelde deze Zomergasten-aflevering per saldo als een uitzending met veel losse einden, waarin nog veel meer gezegd had kunnen worden over de connectie tussen lichaam en geest, over het samenspel tussen denken en voelen. Waar we in onze rationele samenleving vast veel aan zouden kunnen hebben.

Veelzeggend in dit verband waren de gelukstranen van Janine Abbring: ze welden op tijdens een fragment waarin een vrouw vertelde geen steun te hebben gehad aan haar ouders nadat ze was verkracht, en Abbring zich herinnerde hoe onvoorwaardelijk liefdevol haar eigen vader had gereageerd toen zij zelf een traumatisch ongeluk beleefde.

Bedankt Janine voor je betrokkenheid. En niet wetend in welke vorm Zomergasten volgend jaar terugkomt geef ik ook graag een compliment aan de vormgevers van het VPRO-team: ook dit seizoen weer werden in het decor steeds precies díe beelden uit de fragmenten geprojecteerd die de kern raakten, en samen met alle woorden van de Zomergasten-studio een intieme grot vol gedachten en ideeën maakten waar je leven iedere keer weer een beetje rijker van wordt. 

<<<het roer om                                                                                                                  Elin>>>