Frans de Waal, apathist
Toen de Britse vorstin Victoria voor het eerst apen zag, gebruikte ze het woord 'disgusting' vanwege de schokkende gelijkenis met mensen. Want dat wij op apen lijken of dat wij mensen zelf dieren zijn: velen willen er niet aan. Maar de vijfde 'Zomergast' van dit seizoen, de wereldberoemde bioloog en apenonderzoeker Frans de Waal, liet zondagavond zien dat we onze eigen soort beter begrijpen door dierlijk gedrag te bestuderen. Een confronterende aflevering.
De Waal (68) woont al bijna veertig jaar in de Verenigde Staten en heeft inmiddels de Amerikaanse nationaliteit. Met 'zijn' nieuwe president is hij maar om een reden blij: het gedrag van Donald Trump levert uitstekend bewijs voor die stelling dat menselijk en dierlijk gedrag vaak niet veel verschillen. De Waal toonde beelden waarin we Trump zijn suprematie zagen uitleven door fysiek intimiderend gedrag te vertonen. Zoals zich breed en groot maken, en obsessief handenschudden. Niet zonder trots stipte De Waal aan dat hij degene is die het begrip alfamannetje op de kaart heeft gezet.
De primatoloog zal zondag op de ziel van menige collega hebben getrapt door te stellen 'blij te zijn dat dieren geen vragenlijsten kunnen invullen'. Mensen die vragenlijsten over hun eigen gedrag invullen vindt hij per definitie onbetrouwbaar. Terwijl hun antwoorden door de menswetenschappers wel als feiten worden verwerkt. Nee, dan dieren: die kunnen hun ware aard niet verbergen. En vertellen daarmee verrassend veel over de mens.
Een voorbeeld? Tegenwoordig wordt veel hersenonderzoek gedaan bij honden. Zo'n hond moet een paar minuten doodstil in een scanapparaat kunnen liggen. Door hem een stukje worst te beloven lukt dat. Maar vanwege dit lekkere vooruitzicht móet een hond wel kwispelen, dat is niet tegen te houden. Wat is nu het frappante? Een zakenman die winst ruikt vertoont exact dezelfde hersenactiviteit als zo'n kwispelende hond.
Interviewster Janine Abbring hing gefascineerd aan zijn lippen. Zoals we haar inmiddels kennen hield ze de lijn van het gesprek streng in de gaten, waardoor ze sommige spannende zijwegen niet insloeg. Zo gloorde even een prikkelende confrontatie tussen de atheïst die zij zelf is en de 'apathist' die De Waal is. Met deze zelfbedachte omschrijving geeft De Waal aan dat hij de vraag of god bestaat simpelweg geen boeiende kwestie vindt.
"Wél interessant vind ik de vraag waarom religies bestaan", zei hij. En stipte aan dat van de wetenschap geen uitsluitsel verwacht mag worden over morele kwesties. "Moraliteit is geen biologisch ding, de regels variëren per cultuur en per eeuw." Gekoppeld aan zijn optimistische visie dat wij mensen ons moeten forceren om slecht te zijn omdat we van nature liever goed doen, was dit onderwerp op zich al stof voor een avondvullend programma.
Abbring ervoer De Waal als hyperactief en ongeduldig, 'maar als het om dieren gaat, kan je uren stil zitten kijken'. De Waal vertelde wel tienduizend uur gekeken te hebben naar de apenkolonies in Arnhem.
Toen hem werd gevraagd of hij in zijn carrière heeft bereikt wat hij wilde bereiken volgde een mooi antwoord: "Ik heb veel mensen bereikt." Dankzij 'Zomergasten' nu nog meer.